De reeks vertelt zestig jaar Belgische geschiedenis aan de hand van de Hasseltse familie De Keyser. De Smaak van
De Keyser draait rond Helena De Keyser, een sterke vrouw die de familiejeneverstokerij een halve eeuw boven water weet te houden. Het oorspronkelijke idee van Stef Wouters waarop de reeks is gebaseerd, vertrok van de belevenissen van zijn oom in een Duits krijgsgevangenenkamp. Scenarist Marc Didden maakte van de hoofdrolspelers vrouwen: Helena De Keyser (Marieke Dilles / Katelijne Damen), haar dochter Martine (Lotte en Marijke Pinoy) en haar kleindochter Alessandra (Laura Verlinden). De tachtigjarige Helena lijdt aan kanker en kijkt terug op haar leven en liefdes. Met de hulp van haar kleindochter gaat ze op zoek naar het ‘grote geheim’ dat haar leven beheerst. Onderweg blijken heel wat lijken uit de kast te vallen.
Een familiesaga noemt de VRT het. Maar eigenlijk is De Smaak van De Keyser een (soort van) familieroman in de freudiaanse betekenis van het woord. Sigmund Freud introduceerde het begrip ‘familieroman’ in zijn artikel ‘Der Familienroman der Neurotiker’ (1909) als een door het kind verzonnen verhaal, waarbij een van zijn ouders niet de echte zou zijn. Hij of zij zou een bastaard zijn van een rijke of adellijke familie, iets wat door zijn echte familie streng
geheim wordt gehouden. Het kind ontdekt door die fantasieën – aldus Freud – een verontrustende waarheid: ‘Pater semper incertus est’, er is altijd onzekerheid over de identiteit van de vader. Dat is de grote tijdbom onder het instituut huwelijk: de relatie tussen vader en kind berust nooit op genetische zekerheid maar enkel en alleen op blind, en soms misplaatst, vertrouwen in de moeder.
De Smaak van De Keyser is geen zuivere freudiaanse familieroman. De centrale zoektocht in de serie gaat niet over de onzekerheid van afstamming. Maar het gegeven speelt wel een belangrijke rol in het verhaal: ook Helena heeft een groot geheim. In de oorlog is ze verkracht door de Duitser Klaus. Ze heeft het kind gehouden, maar Klaus neergeschoten en iemand anders voor de moord laten opdraaien. Voor haar man Georges (Mathijs Scheepers / Vic De Wachter) en voor het kind, haar dochter Martine, heeft ze dat altijd geheim gehouden. Als kijker maken wij die gebeurtenis echter mee op hetzelfde moment als Helena; wij weten hoe de vork in de steel zit. Dit is dus niet het centrale geheim waar de hele reeks om draait. Er wordt ons iets anders verzwegen, namelijk wat er met Helena’s grote liefde Alfred Lenaerts (Matthias Schoenaerts) is gebeurd in krijgsgevangenschap. Die is omgekomen bij een ongeluk. Of is hij vermoord? Misschien wel door zijn rivaal Georges, waar Helena later mee is getrouwd?
Dat tweede geheim wordt verbonden met een ‘geheime’ plaats: de smaakkamer, het heilige der heilige van de stokerij, waartoe alleen Helena toegang heeft. Het is een tempel voor de cultus van het ‘pure’, de ‘zuiverheid’, de ‘goede smaak’. Dat herhaaldelijk benadrukken van puurheid in de reeks is overigens erg vreemd, want het elixir dat Helena brouwt, blijkt een complexe mengeling van kruiden en is dus allesbehalve ‘puur’. Helena heerst in de smaakkamer als een Vestaalse maagd of vrouwelijke Parsifal. Het is haar machtsbasis, van waaruit ze alle commerciële dwang door Georges, haar dochter, generaties van huisadvocaten én de concurrenten kan weerstaan. Het heilige boek van deze cultus van de zuiverheid bestaat uit een serie brieven die Alfred haar vanuit het krijgsgevangenenkamp heeft gestuurd. In elke brief staat een kruid en samen moeten die kruiden het recept vormen voor dé drank der dranken, het magische elixir. De ontsluiering van het mysterie gebeurt wanneer een verdwenen brief, met daarin het ontbrekende kruid, uiteindelijk door kleindochter Alessandra wordt gevonden en de kijker dat ene beslissende moment van een paar seconden uit het verleden krijgt ingevuld: de manier waarop Alfred aan zijn einde is gekomen. Al blijkt dat een sisser te zijn.
Die smaakkamer is natuurlijk de geheime, ontoegankelijke plaats zoals wij die kennen uit Hollywoodfilms van de jaren veertig, waarin gespeeld wordt met freudiaanse motieven. De bekendste kamer is die van de overleden Rebecca in de gelijknamige film van Alfred Hitchcock (1941), waarin haar jonge opvolgster (Joan Fontaine) naar de reden van haar mislukte huwelijk zoekt. Daar schuilt The secret beyond the door (Fritz Lang, 1948); in de geheime kamer is de sleutel tot het mysterie te vinden. Bij Freud is dat een ontluisterend mysterie: de eer van de familie is slechts schijn, de familiesage zit vol oneer, overspel, moord en bloedschande. Zoals reeds de allereerste detective uit de geschiedenis, Oedipus, tot eigen scha en schande ondervond. (Voor Freud was Oedipus Rex de familieroman bij uitstek.)
Als De Smaak van De Keyser een volbloed freudiaanse familieroman was, zou een van Helena’s nakomelingen op zoek gaan naar haar grote geheim en ontdekken dat ze een bastaardkind van een Duitse verkrachter heeft. Maar De Smaak van De Keyser is slechts een halfbakken familieroman. Kleindochter Alessandra gaat inderdaad op zoek. Niet naar haar afkomst (die ontdekt ze slechts toevallig en het raakt haar nauwelijks), maar naar wat er met Helena’s verloren minnaar Alfred is gebeurd, en met het verloren kruid voor het magische recept. Dramatisch blijkt dat een hoop minder interessant te zijn: de reeks telt slechts één goede dramatische scène tussen oma en kleindochter, niet toevallig wanneer Alessandra achter het freudiaanse geheim komt en haar grootmoeder onverbloemd van leugenachtigheid beschuldigt. Op dat incident na liggen de twee echter meestal met het hoofd in elkaars schoot te mijmeren en zijn ze het roerend eens, als een doorslagje van mekaar.
Alessandra is eigenlijk niet meer dan een stand-in voor haar oma, haar dubbelgangster. Ze maakt zelfs hetzelfde mee als haar oma: ze wordt zwanger van een man (Mario, gespeeld door Kevin Janssens) waarop ze niet verliefd is. Maar de reacties op die ongewenste zwangerschap zijn heel anders dan ten tijde van haar oma. Dat verschil illustreert dat De Smaak van De Keyser geen freudiaanse familieroman (meer) is, maar integendeel over het teloorgaan van dat genre handelt. Het principe waarop de familieroman berust – pater semper incertus est –, blijkt vandaag geen zin meer te hebben. Niet alleen omdat er dna-tests bestaan (waarmee Mario dreigt wanneer Alessandra hem wil negeren als vader). Maar vooral omdat de ‘eer van de familie’, de fictie dat alles volgens fatsoenlijke burgerlijke normen en waarden gebeurd is, nauwelijks nog van tel is.
Het contrast tussen de situatie van Alessandra en die van Helena maakt dat duidelijk. Ze hebben bijna hetzelfde meegemaakt, maar een leven vol leugens maakte Helena tot een verbitterde vrouw – zo verbitterd dat ze als hoofdpersonage van de reeks zelfs bijzonder onaangenaam en ongeloofwaardig overkomt. In de wereld van de jonge Alessandra is bijna hetzelfde probleem echter nog slechts goed voor een dramaatje van 24 uur. Na er een nachtje over geslapen te hebben, kiest haar vriend Ruben (Jeroen Van Dyck) toch voor haar, ook al weet hij dat ze zwanger is van zijn rivaal Mario.
De freudiaanse familieroman is daarmee definitief afgeschreven en overbodig geworden. Het heeft geen zin meer om een oedipale speurtocht te ondernemen naar het grote geheim van de genetische afkomst. Een Duitse verkrachter als voorvader maakt nauwelijks nog indruk. Vandaar de vreemde verschuiving die Helena’s grote geheim ondergaat: weg van de genetische vader Klaus naar de grote liefde Alfred. Weg van de gruwel van de oorlog naar de liefde voor kruiden en smaken.
De Smaak van De Keyser wordt op de cover van de dvd getypeerd als ‘een zoektocht naar waarheid en smaak’. Maar in feite worden ‘waarheid en smaak’ in de reeks niet naast elkaar geplaatst. Er heeft immers een belangrijke verschuiving plaats: de zoektocht naar de waarheid wordt vervangen door die naar smaak. Het begrip ‘familie-eer’ wordt in de reeks onder het tapijt geveegd en vervangen door ‘zuiverheid’ en ‘puurheid’. Genetica maakt plaats voor jenever.
Vroeger had een televisiereeks over de lotgevallen van een Limburgse familie een titel meegekregen als De Eer of De Reputatie van De Keyser en had ze gediend om ouderwetse familiewaarden te propageren. Vandaag heet de reeks De Smaak van De Keyser en dient ze als promotie voor de zelfverklaarde hoofdstad van de smaak.
Marc Holthof
De Smaak van De Keyser is verkrijg-
baar op dvd. Regie: Frank Van Passel en
Jan Matthys. Met Matthias Schoenaerts,
Katelijne Damen, Marieke Dilles, Marijke
Pinoy, Laura Verlinden, Mathijs Scheepers,
e.a.
